سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور

سمنان- مطالعات اخیر نشان می‌دهد که افزایش چشمگیر مساحت کانون‌های فرسایش بادی و همزمانی آن با خشکسالی، اندک کشاورزی باقی مانده استان سمنان را نیز در مدت زمان کوتاهی نابود خواهد کرد.

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها - محمد حسین عابدی: نگاهی به سند آمایش و کانون‌های بحرانی فرسایش بادی نشان می‌دهد که متأسفانه با گسترش روز افزون خشکسالی در سطح استان سمنان، شاهد افزایش اراضی بیابانی و فرسایش خاکی و بادی نیز در این استان بودهایم تا جایی که کانون‌های فرسایش در استان روز به روز به شهرها و روستاهایمان نزدیک می‌شوند.

افزایش چشمگیر مساحت کانون‌های فرسایش بادی سبب می‌شود تا اندک کشاورزی نیمه جان استان سمنان که در گیر و دار خشکسالی و کم آبی، کاهش کیفیت آب به دلیل افزایش عمق چاه‌ها و همچنین افزایش هزینه تولید و عدم صرفه اقتصادی شده است نیز رو به ورطه نابودی بگذارد و این یعنی الگوی اقتصادی حداقل ۷۰ درصد مساحت استان سمنان با تهدید روبرو است.

مخاطراتی که فرسایش و خشکسالی دارند

سال‌ها است که خطی فرضی از وسط استان سمنان کشیده شده که کسی هم منشأ و ریشه آن را نمی‌داند و شرق استان شامل دامغان، شاهرود و میامی را که نزدیک به ۷۰ درصد مساحت کل استان سمنان را نیز شامل می‌شود و بیش از ۶۰ درصد جمعیت را در درون خود دارد محکوم به توسعه کشاورزی محور مبتنی بر کشت‌های زراعی و نهایتاً فرآوری همین محصولات و غرب استان شامل سمنان، گرمسار و… بر مبنای الگوی توسعه صنعتی تعیین شده است.

این موضوع دو پدیده را ایجاد کرده است نخست اینکه در چهار دهه اخیر سهم شرق استان سمنان از اعتبارات صنعتی ناچیز بوده به صورتی که برای مثال سهم شهرستان شاهرود این بزرگترین شهرستان استان سمنان از اعتبارات صنعتی ۱۳ درصد کل اعتبارات صنعتی استان سمنان برآورد می‌شود و دومین پدیده اینکه اقتصاد شرق استان را به کشاورزی منحصر و در نتیجه با تکانه‌هایی که خشکسالی، کمبود آب و تلاطم‌های اقتصادی پدید آورده تقریباً به ورطه سکون رسیده است.

خسارات فرسایش به استان سمنان

در این بین خشکسالی و کاهش سطح آب‌ها باعث ایجاد بیابان‌ها و فرسایش شدید شده است به نحوی که زندگی بخشی از مردم استان را تحت تأثیر قرار داده است آنطور که سرپرست معاونت فنی اداره کل منابع طبیعی استان سمنان می‌گوید: زندگی ۱۳۲ هزار نفر از مردم استان سمنان بر اثر فرسایش بادی در خطر است.

علی ترابی در گفتگو با خبرنگار مهر، با بیان اینکه فرسایش شدید در استان متأسفانه باعث ایجاد مشکلات فراوانی برای مردم شد است، تاکید کرد: ۱۹ منطقه استان سمنان تحت تأثیر فرسایش بادی قرار دار که مساحت این کانون‌ها نزدیک به یک‌میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار است و می‌تواند زندگی مردم استان را در خطر قرار دهد.

وی افزود: فرسایش بادی سالانه ۳۳ میلیارد تومان به استان خسارت وارد می‌کند این خسارات در بخش اراضی کشاورزی، خانه‌های مسکونی روستایی مردم، تأسیسات و… است که به صورت کلی برآورد منابع طبیعی استان سمنان نشان می‌دهد که ۳۲ هزار هکتار اراضی کشاورزی و ۱۵۰ هزار هکتار مراتع نیز در خطر فرسایش بادی قرار دارند لذا جلوگیری از فرسایش بادی همچنین می‌تواند به کاهش خسارات وارده به استان هم کمک کند.

انجام عملیات مقابله‌ای

سرپرست معاونت فنی منابع طبیعی سمنان با بیان اینکه ۲۵۰ واحد تاسیساتی بخش صنعت در استان نیز از فرسایش بادی آسیب دیده‌اند، تاکید کرد: در مجموع برآوردها نشان می‌دهد که ۵۳۵ هزار و ۱۷۳ هکتار کانون بحرانی فرسایش بادی در استان شناسایی شده است که به صورت تفکیکی باید گفت به تأسیسات استان شامل یک هزار و ۵۷۸ کیلومتر جاده اصلی و فرعی و ۲۰۰ کیلومتر راه‌آهن و ایستگاه‌های آن در طول سال خسارت وارد می‌سازد که جبرانش آن نیازمند اعتبارات زیادی است.

ترابی در پاسخ به سوالی درباره اقدامات مقابله‌ای با پدیده فرسایش نیز گفت: برنامه‌های مدونی در این زمینه همه ساله از سوی منابع طبیعی تدوین می‌شود که برای مثال عملیات بیولوژیکی شامل کاشت درخت برای استواری خاک و مقابله با فرسایش یادی از جمله این اقدامات است برای مثال در سال گذشته فقط هزار و ۵۰۰ هکتار جنگل دست کاشت در استان ایجاد شده که کار نسبتاً بزرگی بوده است.

وی با بیان اینکه دو هزار و ۸۰۰ هکتاری آبیاری درختان حواشی کویر استان سمنان در سال گذشته با هدف ارتقای پوشش گیاهی و مقابله با فرسایش توسط منابع طبیعی استان انجام شده است، ابراز داشت: ۴۰ کیلومتر باد شکن ملات و بتونی در کویر استان ایجاد شده که نمونه آن را مثلاً در رضا آباد خار توران می‌توان دید یا شاهد بودهایم که با هدف کاهش چرای دام و از بین رفتن پوشش گیاهی طرح ممانعت از ورود دام به هفت هزار و ۲۰۰ هکتار اراضی طبیعی استان اجرا شده است.

اعتبارات جذب شدند

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان با بیان اینکه مقابله با فرسایش نیازمند اعتبارات است و خوشبختانه در سفر رئیس جمهور به استان توانستیم ۳۰ میلیارد تومان اعتبار در این زمینه جذب کنیم، گفت: این اعتبارات برای کنترل کانون‌های بحرانی فرسایش بادی هزینه خواهد شد.

محمد جعفر مرادی حقیقی با بیان اینکه از آنجا که عملیات بیولوژیکی یکی از سازگارترین اقدامات برای مقابله با فرسایش بادی است، تاکید کرد: ١٠ هزار هکتار نهال کاری مناطق بیابانی با این اعتبارات صورت خواهد پذیرفت که به داشته‌های ما در زمینه درختکاری و نهال کاری می‌افزاید.

وی با بیان اینکه ۴۰۰ هزار هکتار از عرصه‌های بیابانی سمنان تاغ کاری شده که تأثیر بسزایی در مقابله با فرسایش دارد، بیان کرد: از سال ۹۶ تاکنون ۱۲ پروژه اجرایی با مجموع ۶۵ هزار مترمکعب عملیات خاکی و ۳۴۰۰ متر مکعب عملیات سنگ و ملات در شهرستان‌های مختلف اجرا شده تا بتوانیم منابع آبی زیرزمینی را نیز تغذیه کنیم چرا که یکی از عوامل مقابله با بیابان‌زایی تقویت سفره‌های آب زیرزمینی است.

کانون فرسایش بادی استان سمنان مندرج در آمایش سرزمینی

فرسایش جدی است

یک کارشناس حوزه محیط زیست و منابع طبیعی نیز در گفتگو با خبرنگار مهر، با بیان اینکه اقدامات منابع طبیعی کافی نیستند، گفت: فرسایش مانند سیلی است که وارد یک منطقه می‌شود و شما می‌خواهید با بیل مقابل آن خاک بریزید و مانع درست کنید لذا موفق نخواهید شد چرا که قبل از وقوع سیل شما باید فکر سد را می‌کردید نه هنگامی که آب روان است در نتیجه هر چه هم تلاش کنید باز سیل راه خود را باز کرده و خسارت وارد می‌سازد.

حسن اسماعیلی با بیان اینکه وقتی در دهه ۶۰ نهضت چاه کنی برای ارتقای کشاورزی اجرا شد و ما تمام آب زیرزمینی را به سطح آوردیم و برای کشاورزی سنتی هدر دادیم باید فکر خشکسالی، فرونشست زمین، بیابانی شدن روستاهای حاشیه کویر، پیشروی بیابان و… را می‌کردیم که نکردیم، بیان داشت: تعجب ما این است که استان سمنان از ۱۸ سال قبل اولین نشانه‌های خشکسالی را دیده، چرا تا کنون کار بزرگی نشده است! ۳۰ سال پیش خالی شدن منابع آبی به دلیل اینکه به چشم نمی‌آمد، نادیده گرفته می‌شد اما بیابان‌زایی که با چشم دیده می‌شد خالی شدن روستاهای بی ارجمند که دیده می‌شد، چرا برای اینها کاری نکردیم؟

وی با بیان اینکه برای جلوگیری از این آسیب‌ها همه ساله برنامه‌های مدونی در حوزه بیابان برای استان سمنان تدوین و اجرا می‌شود اما کافی نیست مانند کسی است که می‌خواهد با کادر آشپزخانه به جنگ فردی برود که کلاشنیکوف در دست دارد لذا باید کمربند سبز، افزایش ماندگاری روستاها با ایجاد اشتغال، توسعه کشاورزی علمی مبتنی بر گلخانه‌ها برای مانایی جمعیت روستایی استان و همچنین هزینه کرد برای مالچ های غیرنفتی سازگار با طبیعت و همچنین بادشکن‌ها صورت گیرد وگرنه در یک دهه آتی روستایی در جنوب استان سمنان باقی نخواهد ماند.

خطر جدی است

تحقیقات خبرنگار مهر نشان می‌دهد که ۵.۲ میلیون هکتار عرصه‌های بیابانی در سطح استان سمنان وجود دارد و تاکنون یک هزار و ۲۰۰ هکتار پروژه مدیریت روان آب، ۴۰ کیلومتر بادشکن غیر زنده بر روی تپه‌های ماسه‌ای و هفت هزار و ۴۰۰ هکتار پروژه مدیریت چرا و حفاظت و قرق در استان به اجرا درآمده است.

سال گذشته اما در دومین همایش ملی بیابان با رویکرد مدیریت مناطق خشک و کویری مقاله‌ای توسط رضا بیات مربی پژوهشی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری و علی اصغر هاشمی مربی پژوهشی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان سمنان نوشته شد که نتایج قابل توجهی داشته و نشان می‌دهد که فرسایش تا چه اندازه جدی است.

در این مقاله آمده است: میانگین شدت فرسایش در استان ۱۸۸.۴ مترمکعب بر کیلومتر مربع در سال (حدود ۵۴.۲ تن در هکتار در سال) برآورد شده و استان در وضعیت کم تا متوسط از نظر فرسایش است توزیع طبقات فرسایش نشان می‌دهد بخش‌های زیادی از استان در وضعیت فرسایش متوسط هستند. شهرستان‌های گرمسار و دامغان به ترتیب با ۲۶۲ و ۱۶۶ مترمکعب بر کیلومتر مربع در سال بیشترین و کمترین متوسط شدت فرسایش را دارا هستند.

سند آمایش استان و کانون‌های بحرانی فرسایش بادی

دیگر کارشناس حوزه منابع طبیعی در گفتگو با خبرنگار مهر، با بیان اینکه سند آمایش استان و کانون‌های بحرانی فرسایش بادی را مشخص کرده و خبر از بحرانی خفته در استان می‌دهد، گفت: همانطور که در این آمایش نیز مشخص شده هیچ‌یک از سکونتگاه‌های شهری استان در محدوده تهدید طوفان شن و حرکت ماسه‌های روان قرار نگرفته و این نشان می‌دهد که ما کار زیادی را باید در این حوزه صورت دهیم.

محسن غلامیان با بیان اینکه ۹۱ آبادی در سطح استان سمنان در معرض تهدید طوفان شن هستند، تاکید کرد: اگر روستاهای ما به همین منوال پیش بروند در سال‌های آتی کمترین جمعیت را در آنها نخواهیم دید و این یعنی نابودی کشاورزی و دامداری و در نتیجه خالی شدن روستا از جمعیت؛ لذا خطر اصلی فرسایش و تبعات منفی آن در این بخش است.

وی با بیان اینکه وسعت عرصه کانون‌های فرسایش بادی را ۳۰۰ هزار و ۴۷ هکتار اعلام شده است، تاکید کرد: روانگرایی خاک پدیده‌ای است که در آن خاک اشباع بر اثر تنش شدیدی که به آن وارد می‌شود، مقاومت و سختی خود را به طور کامل از دست می‌دهد و مانند یک مایع رفتار می‌کند؛ این تنش وارده می‌تواند بر اثر تکان‌های ناشی از زمین‌لرزه یا دگرگونی‌های ناگهانی در شرایط تنش خاک باشد لذا در آمایش استان اعلام شده که هیچ‌یک از سکونتگاه‌های شهری و روستایی استان در محدوده روانگرایی با قابلیت بالا قرار نگرفته‌اند.

بحران در پی وقوع و پیشروی فرسایش

آنطور که در سند آمایش استان سمنان آمده مطالعات، ۴۹۴ روستا در خارج از محدوده‌های دارای قابلیت روانگرایی بوده، ۲۰۳ روستا در محدوده قابلیت کم و ۱۴۴ روستا در محدوده قابلیت متوسط هستند و لذا مجن، بسطام، شاهرود، دامغان، شهمیرزاد، سمنان، سرخه، ایوانکی، دیباج، امیریه، درجزین و کلاته در خارج از محدوده دارای قابلیت روانگرایی تلقی شده‌اند و مهدی‌شهر، بی ارجمند و کلاته خیج نیز توأم هم در محدوده با قابلیت کم و هم در محدوده با قابلیت متوسط توصیف شده‌اند.

کارشناسان درباره بحران در پی وقوع و پیشروی فرسایش هشدار می‌دهند و اعلام می‌کنند که نخستین تبعات منفی این مقوله نیز بر روستاهای استان سمنان به خصوص در جنوب دیده خواهد شد. روستاهایی که همجوار با بیابان هستند. روستاهایی که عمدتاً هم از راه کشاورزی و دامداری ارتزاق می‌کردند و حالا با این بحران‌هایی که در استان پدید آمده مشخص نیست که چه مقدار دیگر جمعیت در آنها می‌تواند ماندگاری داشته باشد.

همین حالا هم ده‌ها روستای استان سمنان با تانکر آبرسانی شده و حتی آب خوردن هم ندارند و جمعیت شأن به خصوص در بخش خارتوران بی ارجمند به پنج نفر الی ۱۵ نفر هم نمی‌رسد روستاهایی که زمان ۳۰ خانوار در آنها ساکن بود پس همین حالا هم ماندگاری جمعیت در روستاهای جنوب استان سمنان دشوار است چه برسد به زمانی که فرسایش و بیابان‌زایی بخواهد پیشروی نیز کند حال باید دید که مسئولان استان سمنان برای مقابله با این پدیده‌های شوم چه تدبیری می‌اندیشند.